در تاریخ اندیشه، «اخلاق» همواره به عنوان ستون پایدار جامعه و حکمرانی معنا یافته است؛ از فلسفه اسلامی تا فلسفه یونان و قرون جدید غرب، سخن از اخلاق، نه در سطح رفتار، فردی بلکه در بنیان اداره جامعه و هدایت افکار عمومی، جایگاهی بنیادین دارد.
در فلسفه اسلامی، اندیشمندانی چون فارابی، ابن‌سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و ملاصدرا هر یک بر این اصل تأکید دارند که حکومت بی‌اخلاق چون بدن بی‌روح است؛ فاقد احساس و حیات حقیقی. در فلسفه غرب نیز فیلسوفانی چون سقراط، ارسطو، کانت، اسپینوزا و ... اخلاق را عنصر مرکزی نظم مدنی و عدالت اجتماعی دانسته‌اند. کانت می‌گفت: «اخلاق، ضرورت درونی عقل است»، یعنی دولت باید در چارچوب ارزش‌های اخلاقی عمل کند نه صرفاً مصلحت‌های زودگذر سیاسی.
در این نگاه، همان‌طور که در اسلام نیز بارها تأکید شده، اخلاق تنها رفتار شخصی نیست بلکه شیوه حکمرانی است. امام علی علیه‌السلام در نامه‌های حکومت‌داری خود، اخلاق را محور عدالت و رضایت مردمی می‌دانست. در نامه به فرماندار مصر، محمدبن ابی‌بکر، می‌نویسد:
«با مردم فروتن، نرمخو، مهربان، گشاده‌رو و خندان باش، در نگاه‌هایت به تساوی رفتار کن تا بزرگان در درستکاری تو طمع نکنند و ناتوان‌ها از عدالت تو مأیوس نگردند.»
و در نامه‌اش به مالک اشتر می‌فرماید:
«مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش... هیچ‌گاه زیاد از مردم پنهان مشو که پنهان بودن رهبران نشانه تنگ‌خویی و کم‌اطلاعی از امور جامعه است.»
این آموزه‌ها تنها پندهای اخلاقی نیستند؛ بلکه دستورالعمل‌های اجرایی برای حکمرانی بر مبنای اخلاق‌اند. فاصله‌گرفتن از مردم، در نگاه علوی، مقدمه بی‌اعتمادی اجتماعی است و در نقطه مقابل، همنشینی و گفت‌وگو با مردم، پایه عدالت اجتماعی.
اخلاق در حکمرانی امروز؛ همدان در میان سه استان پیشرو
به تازگی محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهور، اعلام کرده است که در نظرسنجی ملی ارزیابی عملکرد دستگاه‌های اجرایی کشور، سه استان همدان، قم و فارس، از نظر رضایتمندی مردم از عملکرد دستگاه‌های اجرایی در رتبه‌های نخست قرار گرفته‌اند. این نظرسنجی در میان شهروندان بالای ۱۸ سال، با همکاری دستگاه‌های اجرایی و به تفکیک استانی انجام شده و شاخص‌هایی چون دسترسی فرهنگی و اجتماعی، وضعیت اقتصادی، خدمات شهری، کیفیت محیط زیست، کارآمدی دستگاه‌ها، کیفیت ارائه خدمات عمومی و اثرگذاری سیاست‌ها مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند.
هدف از این طرح، رصد مستمر دیدگاه‌های مردم، اصلاح فرایندهای اداری و ارتقای کیفیت خدمات عمومی است تا تصمیم‌سازی‌های دولت چهاردهم بر پایه داده‌های واقعی و مطالبه‌محور انجام گیرد. این تحلیل نه صرفاً آمار، که نشانه‌ای از تحول اخلاقی در مدیریت اجرایی است؛ جایی که رضایت مردم، حاصل رفتار درست و پاسخ‌گویی مؤدبانه مدیران با مردم است.
اخلاق اداری و اثر رفتار مدیران ارشد بر فضای مدیریتی استان
رفتار مدیران دستگاه‌های اجرایی در هر استان، عموماً تابع سبک و منش اخلاقی نماینده عالی دولت در آن استان است. همدان نیز از این قاعده مستثنی نیست. منش مردمی و اخلاقی استاندار، بر رفتار جمعی مدیران اثرگذار است. در سال گذشته، حمید ملانوری شمسی، استاندار همدان، با الگویی متفاوت از بسیاری از استانداران، توانسته فضا و رفتار اداری را دچار تحول کند.
ملانوری در جلسات مردمی، برخلاف رسم نانوشته برخی مدیران، مدت زمان طولانی در برنامه‌ها حضور می‌یابد، سخنان مردم و مسئولان محلی را با دقت گوش می‌کند و پس از پایان جلسه نیز در میان مردم می‌ماند. در سفرهای شهرستانی، بخش قابل توجهی از وقت او صرف دیدارهای مردمی و گفت‌وگوهای آزاد با شهروندان می‌شود. حتی پیاده‌روی در مسیر بخشی از سبک مدیریتی اوست تا از نزدیک وضعیت خدمات، نیازها و مشکلات را از زبان مردم بشنود.
سبک مدیریتی ملانوری شمسی؛ اخلاقی و مردم‌مدار
ملانوری، مدیری است که نقش بازی نمی‌کند. اخلاق شخصی او، حاصل تربیت، تجربه و فطرت مردم‌دوست اوست. رفتار صبورانه، تمرکز در گفت‌وگو، احترام به مخاطب و برخورد بدون فاصله، همان چیزی است که در روان اجتماعی مردم اثر می‌گذارد. مدیران زیرمجموعه او نیز این منش را الگو گرفته‌اند. وقتی مدیران استانی ببینند که رفتار استاندار با مردم بر پایه احترام، پاسخ‌گویی و گوش‌دادن است، آنان نیز – اگر چندان اعتقادی هم نداشته باشند - ناچار می‌شوند در مسیر اصلاح رفتار اداری حرکت کنند.
به همین دلیل، رضایتمندی مردم از عملکرد دستگاه‌های اجرایی در همدان، صرفاً نتیجه افزایش کارآیی نیست، بلکه حاصل تغییر رفتار نهادی بر محور اخلاق است. وقتی مراجعه‌کننده می‌بیند که صدایش شنیده می‌شود، احترام دریافت می‌کند، و پاسخ خود را – حتی اگر با تأخیر یا محدودیت قانونی - در فضای انسانی دریافت می‌کند، اعتماد عمومی بازسازی می‌شود. این همان نقطه‌ای است که حاکمیت می‌تواند با همراهی مردم اهداف توسعه‌ای را آسان‌تر پیش ببرد.
اعتماد عمومی؛ محصول اخلاق و پاسخ‌گویی
در شرایط امروز جامعه ایران، دولت‌ها بیش از هر زمان دیگری به اعتماد مردمی نیاز دارند. این اعتماد از شعار یا تبلیغات به‌دست نمی‌آید، بلکه از رفتار روزمره اداری و انسانی مدیران ساخته می‌شود. در این مسیر، همدان تجربه‌ای موفق به نمایش گذاشته است؛ تجربه‌ای که نشان می‌دهد «اخلاق»، نه‌تنها در فلسفه و دین، بلکه در عرصه واقعی مدیریت و حکمرانی نیز پاسخی مؤثر است.
به بیان دیگر؛ اخلاق، کلید رضایت مردمی است؛ همان چیزی که امام علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه فرمود و همان که فیلسوفان بزرگ از ارسطو تا ملاصدرا بر آن تأکید کرده‌اند. حکمرانی اخلاقی، یعنی تصمیم‌گیری بر پایه کرامت انسان و گفت‌وگو با مردم. همدان امروز با حفظ همین رویکرد، نشان داده است که «اخلاق جواب داد»؛ و این نه پایان مسیر، بلکه آغازی برای دوام اخلاق در حکمرانی ایرانی – اسلامی است.